Banyu: Pabidaan ralatan

'''Banyu'''<ref>[http://language.psy.auckland.ac.nz/austronesian/language.php?id=150 Austronesian Basic Vocabulary Database - Language: Banjarese Malay], ''banyu'', kata injaman matan [http://language.psy.auckland.ac.nz/austronesian/language.php?id=20 Bahasa Jawa] hagan mangganti istilah ayying, nang sabujurnya bahari dipakai dalam Hikayat Banjar (1663)</ref><ref>[http://language.psy.auckland.ac.nz/austronesian/language.php?id=655 Austronesian Basic Vocabulary Database - Language: Palembang Malay]</ref>atawa '''ayying'''<ref name="bukit">{{id}} {{cite book|first=[[Abdurachman Ismail|Abdurachman]] |last=Ismail|url=http://books.google.co.id/books?id=chi5AAAAIAAJ&dq=bahasa+bukit&q=ayying |title=Bahasa Bukit |publisher=Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan |year=1979|volume=28|pages=78}}</ref><ref>kata bahasa Banjar Lawas, bahasa Bukit dan [http://language.psy.auckland.ac.nz/austronesian/language.php?id=263 bahasa Kadayan-Brunei]</ref>, adalah jat atawa materi atawa unsur nang panting gasan samunyaan bantuk kahidupan nang dikatahuani sampai wayahini di atas bumi.<ref>{{En}} Philip Ball, ''Water and life: Seeking the solution'', [http://www.nature.com/nature/journal/v436/n7054/full/4361084a.html Nature '''436''', 1084-1085 (25 August 2005) | doi:10.1038/4361084a]</ref><ref>{{En}} [http://www.umanitoba.ca/institutes/fisheries/waternot.html Water - The Essential Substance], Experimental Lakes Area, University of Manitoba</ref><ref>[http://www.calacademy.org/exhibits/xtremelife/ingredients.php What are the Essential Ingredients of Life?], Natural History Museum, California Academy of Sciences</ref> tapi pang kada panting lamun di planet nang lain.<ref>{{En}} Steven A Benner, ''Water is not an essential ingredient for Life, scientists now claim'', [http://www.spaceref.com/news/viewpr.html?pid=15568 SpaceRef.com], [http://uplink.space.com/showflat.php?Cat=&Board=seti&Number=99260&page=21&view=collapsed&sb=5&o=0&fpart= uplink.space.com]</ref> Banyu manukupi parak 71% pamukaan bumi. Ada 1,4 triliun [[kilometer]] kubik (330 juta mil³) tasadia di bumi.<ref>{{En}} http://www.unep.org/vitalwater/01.htm</ref> Banyu palih taganalnya ta'ulihi di [[laut]] ([[banyu masin]]) wan di lapisan-lapisan es (di kutub wan puncak-puncak gunung), tapi jua kawa batampai sabagai [[awan]], [[hujan]], [[sungai]], [[mumuka'an banyu hambar]], [[danaw]], [[uap banyu]], wan [[lautan es]]. Banyu dalam obyek-obyek tutih bagarak ma’umpati suatu [[siklus banyu]], yaitu: liwat [[panguapan]], [[hujan]], wan aliran banyu di atas mumuka'an tanah (''runoff'', tamasuk sumbar, guntung, saka, awang, tatah, baruh, [[sungai]], [[muhara]]) manuju ka [[laut]]. Banyu barasih panting gasan kahidupan [[manusia]]. Banyak jua banua di dunia manamuni kakurangan pasadiaan banyu. Kada di bumi haja, saduyau ganal banyu ada jua sangkan urang ta'ulih di [[kutup]] utara wan selatansalatan planet [[Mars]], awan di bulan-bulan [[Irupa]] wan [[Enceladus]]. Banyu kawa ai jua dalam ujut [[padat]]an (es), [[cair]]an (banyu) wan [[gas]] (uap banyu). Banyu sabujurannya sabubutingannya jat nang sacara alami ta'ulih di mumuka'an bumi dalam katiga buting ujutnya naitu.<ref>{{En}} Peter Tyson, ''Life's Little Essential'', [http://www.pbs.org/wgbh/nova/origins/essential.html NOVA, Origins, July 2004]</ref> Pangalolaan sumbar daya banyu nang kada pati baik kawa manyababakan kakurangan banyu, monopolisasi awan jua privatisasi dan bahkan banyu kawa jua manyababakan tahual. <ref>{{En}} H.E. Msgr. Renato R. Martino, ''Water, an Essential Element of Life'', [http://www.vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/justpeace/documents/rc_pc_justpeace_doc_20030322_kyoto-water_en.html A Contribution of the Delegation of the Holy See on the Occasion of the third World Water Forum, Kyoto, Japan, 16th-23rd March 2003]</ref>

Kaadaan banyu nang babantuk cair sabujurannyan suatu kaadaan nang kada umum dalam kondisi normal, apalagi pabila ma’itihi hubungan antara hidrida-hidrida lain nang mahirip dalam kolom oksigen nang ada di [[tabel periodik]], nang ma’isyaratakan bahua banyu mustinya babantuk gas, nangkaya jua [[hidrogen sulfida]]. Sawayah ma’itihi [[tabel periodik]], talihat bahua [[unsur kimia|unsur-unsur]] nang mangulilingi oksigen adalah [[nitrogen]], [[fluorin|flor]], wan [[fosfor]], [[sulfur]] awan jua [[klor]]. Samunyaan elemen-elemen naini pabila ba’ikatan lawan hidrogen kaina mahasilakan gas sawayah tamparatur wan takanan normal. Alasan kanapang hidrogen ba’ikatan lawan oksigen mambantuk fasa baka'adaan cair, adalah lantaran oksigen labih basifat elektronegatif lamun ditanding lawan elemen-elemen lainnya naitu (kacawali flor). Tarikan atom oksigen lawan elektron-elektron ikatan jauh takuattanahap daripada nang diulah ulih atom hidrogen, maninggali jumbelah muatan positif di kadudua atom hidrogen, wan jumbelah muatan negatif dalam atom oksigen. Adanya muatan di saban atom nang itu ma’ulah molekul banyu ba’isi sajumbelah [[momen dipol]]. Gaya batatarikan listrik antar molekul-molekul banyu marga adanya dipol naini ma’ulah masing-masing molekul baparakan, ma’ulah ngalih dipisahakan wan jua ahirnya manaikakan titik gurak banyu. Gaya batatarikan naini disambat sabagai [[ikatan hidrogen]].

Banyu adalah [[palarut]] nang kuatnahap, malarutakan banyak janis [[jat kimia]]. Jat-jat nang bakambuh wan balarut sacara baik dalam banyu (pariannya [[uyah (kimia)|uyah]]) disambat sabagai jat-jat "[[hidrofilik]]" (pancinta banyu), wan jat-jat nang kada gampang takambuh lawan banyu (pariannya [[lamak]] wan [[minyak]]), disambat sabagai jat-jat "[[hidrofobik]]" (gair-banyu). Kalarutan suatu jat dalam banyu ditantu’akan ulih kawa kadanya jat naitu manandingi kakuatankanahapan gaya batatarikan listrik (gaya intermolekul dipol-dipol) antara molekul-molekul banyu. Lamun suatu zat kada kawawa manandingi gaya batatarikan antar molekul banyu, molekul-molekul jat naitu kada balarut wan cagar tatandak di dalam banyu.

Banyu barikit lawan papada'annya ([[kohesi]]) lantaran banyu basipat polar. Banyu ba’isi sajumbelah [[muatan parsial]] negatif (σ-) parak [[atom]] [[oksigen]] marga pasangan elektron nang (babaya) kada diguna'akan basasama'an, wan sajumbelah muatan parsial positif (σ+) parak atom oksigen. Dalam banyu hal naini tajadi lantaran atom oksigen basipat talabih [[elektronegatif]] ditanding atom hidrogen—nang ba'arti, inya (atom oksigen) ba’isi talabih "[[gaya listrik|kakuatankanahapan tarik]]" di [[elektron|elektron-elektron]] nang bahaupan sasama'an dalam molekul, manarik elektron-elektron taparak ka ampahnya (nang ba'arti jua manarik muatan negatif elektron-elektron naitu) wan ma’ulah da'irah di pintangan atom oksigen bamuatan talabih negatif ditanding da'irah-da'irah di pintangan kadudua atom hidrogen.

Banyu ba’isi [[tagangan mumukaan]] nang ganal nang disababakan ulih kuatnyanahapnya sifat kohesi antar molekul-molekul banyu. Hal naini kawa diitihi wayah sajumbelah kacil banyu diandak dalam sabuah mumukaan nang kada kawa tabasahi atawa talarutakan (''non-soluble''); banyu naitu kaina bagalumuk sabagai sabuah titikan banyu. Di atas sabuah mumukaan galas nang barasih bangat atawa bamumukaan bujur-bujur halus banyu kawa mambantuk suatu [[lapisan nipis]] (''thin film'') lantaran gaya tarik molekular antara galas wan molekul banyu (gaya adhesi) takuattanahap ditanting gaya kohesi antar molekul banyu.

Di dalam sel-sel biologi wan organel-organel, banyu bagatukkan lawan membran wan mukaan protein nang basipat hidrofilik; yaitu, mukaan-mukaan nang katuju banaran lawan banyu. [[Irvin Langmuir]] ma’itihi suatu gaya tampik nang kuatnahap antar mukaan-mukaan hidrofilik. Gasan manggawi dehidrasi suatu mukaan hidrofilik — dalam arti mamacul lapisan nang ta’ikat sacara kuatnahap tumatan hidrasi banyu — parlu digawi bujur-bujur malawan gaya-gaya naini, nang disambat gaya-gaya hidrasi. Gaya-gaya nang ganal banaran nilainya tagal ha maluruh sacara hancap dalam rentang nanometer atawa labih halus. Pantingnya gaya-gaya naini dalam biologi sudah dipalajari sacara ekstensif ulih [[V. Adrian Parsegian]] sidin tumatan di [[National Institute of Health]].<ref> [http://www.biophysics.org/education/parsegian.pdf Physical Forces Organizing Biomolecules (PDF)]</ref> Gaya-gaya nangini panting utamanya wayah sel-sel tadehidrasi wayah bagantukkan langsung lawan ruang luar nang karing atawa pandinginan di luar sel (''extracellular freezing'').