Harimau Sumatera

Harimau sumatera adalah sabuting spesies Panthera tigris sondaica nang masih hidup di Pulau Sumatera, Indunisia.[1][2] Harimau ngini jadi sabubutingannya matan pupulasi harimau nang masih hidup di Kapulauan Sunda, maraga harimau bali wan harimau jawa sudah kadada lagi.[3]

?Harimau Sumatera

Satatus palastarian
Klasifikasi ilmiah
Karajaan: Animalia
Filum: Chordata
Kelas: Mammalia
Ordo: Carnivora
Famili: Felidae
Genus: Panthera
Spesies: P. tigris
Upaspesies: P. t. sondaica
Nama trinomial
Panthera tigris sondaica
Temminck, 1844

Sinonim

sebelumnya P. t. sumatrae Pocock, 1929

Susunan DNA mitokondria langkap matan 34 harimau manguatakan hiputisis amun harimau sumatera nang diitihi klinisnya balain lawan subspesies di daratan.[4] Pas tahun 2017, Cat Classification Task Force dari Cat Specialist Group[5] mambaiki taksunumi kucing wan mamasukakan pupulasi harimau nang masih hidup atawa nang sudah kadada lagi di Indunisia ka spesies P. t. Sondaica.[1]

Ciri-ciri wan Habitat babak

Felis tigris sondaicus adalah ngaran ilmiah nang diusulakan Coenraad Jacob Temminck pas tahun 1844 gasan spesimen harimau matan Jawa.[6]

Panthera tigris sumatrae diusulakan Reginald Innes Pocock pas tahun 1929, nang mamakai spesimen kulit wan tangkurak harimau matan Sumatera.[7] Pula tangkurak wan luring-luring spesimen harimau matan Jawa wan Sumatera ngini bedanya sadikit.[3] Maraga ngitu, ngaran P. t. Sondaica rasuk gasan pupulasi harimau nang masih hidup atawa nang sudah kadada lagi di Indunisia.[1]

Analisis DNA sasuai lawan hiputisis amun harimau sumatera dasar tapisah matan pupulasi harimau nang lain habis kajadian naiknya banyu laut pas wayah Pleistosen sampai Holosen sakitar 12.000-6.000 tahun nang lalu. Amun maumpati sajarah ipulusi ngini, harimau sumatera diitihi ginitiknya dasar taisulasi matan barataan janis harimau daratan nang masih hidup, inya maulah pupulasi saurang wan badingsanak parak antar kalumpuknya.[8] Bapisahnya janis harimau sumatera lawan pupulasi harimau daratan dikuatakan lawan adanya bukti antara lain, adanya parangai has, nang didalamnya ada jua dua situs nukleotida DNA mitokondria diagnostik, sapuluh haplotypes DNA mitokondria, wan 11 matan 108 microsatellite alleles nang has. Pariabilitas ginitik nang rilatip tinggi wan kahasan piluginitik harimau sumatera manunjukakan amun aliran gen antara pupulasi harimau di pulau wan di daratan bujuran tabatas.[8]

Harimau sumatera dijalasakan sasuai lawan dua spesimen zoologi, nang mana harimau ngini baisi ukuran tangkurak wan luring-luring nang balain lawan spesimen harimau benggala wan harimau jawa.[7] Harimau sumatera baisi warna bulu nang takadap wan luring nang talebar dibandingakan lawan harimau jawa. Luring-luring harimau sumatera labih manyatu jadi tutul-tutul di parak hujungnya, wan di balakang awak, subalah higa, wan batis balakangnya ada garis-garis babintik halus warna kadap di sala-sala garis luring-luring biasa.[9][3] Luring-luring ngini tabanyak ditamui di harimau sumatera dibandingakan lawan subspesies lainnya.[10] Harimau sumatera laki baisi jabik nang labih talihat, nang jadi ciri has harimau sumatera.[11]

 
Harimau sumatera

Harimau sumatera masuk ka sabuting kalumpuk harimau tahalus. Harimau laki baisi panjang matan kapala sampai ka hujung awak 2,2-2,55 m, panjang tangkurak nang pamanjangnya 295-335 mm, wan barat awak 100-140 kg. Gasan harimau bini, baratnya 75-110 kg wan panjangnya 2,15-2,30 m, lawan panjang tangkurak pamanjangnya 263-294 mm.[9]

Harimau sumatera kawa ditamui di pupulasi halus wan tapisah-pisah di sabarataan Pulau Sumatera, mulai matan pasisir pantai di hutan dataran randah Taman Nasiunal Barisan Selatan di hujung tanggara Prupinsi Lampung sampai dikatinggian 3.200 mitir di hutan pagunungan di Taman Nasiunal Gunung Leuser di Prupinsi Aceh. Harimau ngini ada di 27 wilayah habitat nang luasnya labih 250 km2. Sakitar sapartiga matan wilayah-wilayah habitat ngitu ada di dalam kawasan suaka margasatwa.[12][13]

 
Pula luring harimau sumatera

Harimau sumatera katuju badiam di hutan dataran randah wan di bukit, di sana ada talu harimau nang hidup di wilayah saluas 100 km2. Harimau-harimau ngini badiam di wilayah non-hutan wan wilayah banyak didiami manusia nang ada di higa-higa suaka margasatwa sampai wilayah nang tarandah.[14]

Pas tahun 1978, pupulasi harimau sumatera kikira ada 1.000 ikung harimau. Data ngini didapat sasuai jawaban matan polling.[15] Pas tahun 1985, ada 26 kawasan lindung di sabarataan Pulau Sumatera nang baisi 800 ikung harimau nang sudah taidintipikasi.[16] Pas tahun 1992, sakitar 400-500 ikung harimau hidup di lima buting taman nasiunal wan dua kawasan lindung di Sumatera. Pas wayah ngitu, unit pupulasi harimau pangganalnya ada sakitar 110-180 ikung di Taman Nasiunal Gunung Leuser.[17] Pas tahun 2011, pupulasi harimau di Taman Nasiunal Kerinci Seblat di Sumatera subalah tangah ada 165-190 ikung, jumlah nang pambanyaknya dibandingakan lawan wadah lain di Pulau Sumatera. Taman nasiunal ngini baisi wadah badiam harimau nang tatinggi di antara wilayah suaka margasatwa lainnya di Sumatera, atawa 83% wilayah taman ngini baindikisi adanya harimau.[18]

Tutal pupulasi harimau di Sumatera pas tahun 2012 kikira ada sampai 618 ikung, jadi batambah 290 ikung amun dihitung matan tahun 2000.[14]

Ancaman Habisnya Harimau Sumatera babak

Ancaman utama habisnya harimau sumatera bisa maraga bakurangnya wadah habitatnya. Pasalnya bakurangnya wadah habitat harimau ngini maraga baluasnya parkabunan sawit wan hutan nang ditanami tatanaman akasia, bakurangnya habitat hiwan makanan harimau, wan adanya aktipitas pardagangan iligal harimau apalagi gasan pasar lukal.[19]

Gasan kawa batahan hidup, harimau musti hidup di kawasan hutan nang luas.[20] Antara tahun 1985 wan 1999, rata-rata luas hutan bakurang sakitar 2% satahun di kawasan Taman Nasiunal Bukit Barisan Selatan. Amun dihitung, ada 661 km2 hutan di dalam taman nasiunal ngitu nang bakurang, wan 138 km2 bakurang di jarak 10 km dairah panyangga, jadinya mangurangi luas hutan nang ada di luar taman nasiunal. Hutan dataran randah tahancap bakurangnya dibandingakan lawan hutan di gunung. Amun hutan di higa-higa gunung nang kada talalu liring, hutannya tahancap bakurang amun dibandingakan hutan-hutan di atas gunung. Tagal, hutan nang ada di higa-higa gunung nang kada talalu liring tahancap bakurang amun dibandingan lawan nang labih liring. Sapalihan banyak bakurang maraga pambukaan lahan gasan bahuma, jadi pas tahun 2010 kikira 70% kawasan taman nasiunal ngini dijadiakan lahan bahuma. Data kudakan jabakan (camera traps) manunjukakan adanya parangai harimau nang pina bajauh matan parbatasan hutan. Klasipikasi hutan dibagi jadi hutan hinti wan hutan pinggiran sasuai distribusi mamalia pas tahun 2010. Kawasan hutan hinti gasan harimau tabagi-bagi wan bakurang sampai tinggal 20% matan hutan nang ada.[21]

Pupulasi harimau pangganalnya di Sumatera, nang ada di Taman Nasiunal Kerinci Seblat taancam maraga hancapnya pambukaan lahan di wilayah luar taman nasiunal. Paktur nang maulah pakara ngini adalah maraga adanya parmintaan sumbar daya alam nang kada hahabisannya matan partumbuhan pupulasi manusia nang laju partumbuhannya tatinggi di Indunisia, wan inisiatip pamarintah gasan mangganali parkabunan tanaman karas wan panabangan kumirsil nang liwar banyak, hal ngini jadi maulah kabakaran hutan. Sapalihan harimau nang ditamui di taman nasiunal ngini lalu dipindahakan ka pusat taman nasiunal nang usaha kunsirpasinya labih utama. Tagal, masaalah-masaalah di hutan parbukitan dataran randah di higa-higa taman nasiunal masih haja tatap ada. Biar taman nasiunal ngitu jadi habitat harimau nang parasuknya, dairah-dairah ngini sabujurnya jadi tujuan utama urang gasan manabang hutan, nang maulah panurunan jumlah pupulasi harimau sumatera.[22]

Mangganali lahan parkabunan jadi maulah batambahnya imisi gas rumah kaca, pakara ngini jua nang maulah parubahan iklim antropogenik, nang manambah ancaman gasan spesies-spesies nang taancam habis.[23] Bubuhan harimau kalawasan jadi bapindah ka ampah utara maraga parubahan iklim, hal ngini jadi manambah hual lawan manusia. Pas tahun 1987 sampai 1997, dilapurakan amun harimau sumatera sudah mambunuh sakitar 146 ikung manusia wan kikira 870 tarnak. Di Sumatera Barat, Riau, wan Aceh, dilapurakan sudah ada 128 insidin. Bubuhan manusia imbah ngitu mambalas, ada 265 ikung harimau nang dibunuh wan 97 nang ditangkap. Pas tahun antara 1998 sampai 2002 ada sakitar 35 ikung harimau nang dibunuh. Pas tahun 2007 sampai 2010, harimau-harimau ngitu sudah mambunuh 9 ikung manusia, tagal harimau nang mati maraga dibunuh manusia ada sakitar 25 harimau.[13]

Pas tahun 1997, ada sakitar 53 ikung harimau nang dibunuh buhan bagalah liar nang mana awak harimau ngitu dijual ka sapalihan wilayah Sumatera subalah utara. Tagal, amun dihitung dibarataan Sumatera, jumlah ngitu musti tinggi lagi. Bubuhan urang bahuma banyak mambunuh harimau gasan malindungi tarnak buhannya.[24] Pas tahun 2006, pasar satwa liar nang diitihi di 28 kuta wan sanga palabuhan di pitu prupinsi di Sumatera, ada 33 matan 326 wadah bajualan nang manawarakan angguta awak harimau, nang kaya kulit, gigi taring, tulang, wan sasengot harimau. Tulang harimau dijual lawan harga nang rata-rata paninggginya, sakitar US$116/kg, imbah ngitu gigi taringnya. Ada ditamuakan bukti amun angguta awak harimau disalundupakan kaluar matan Indunisia. Pas bulan Juli tahun 2005, labih 140 kg tulang harimau wan 24 tangkurak harimau disita di Taiwan nang dikirim matan Jakarta.[25]

Pas tahun 2013-2014, ada batambahnya kasus bagalah liar di Taman Nasiunal Kerinci Seblat. Di sana, jumlah parangkap jarat nang diipi’i pas patruli tahunan adalah jumlah nang pambanyaknya dibandingakan lawan tahun-tahun sabalumnya. Bukti-bukti nang ada masih liwar sadikit wan balum talalu jalas jua apakah stratigi nang digawi gasan mangurangi bagalah liar ini kawa mambawa hasil atawa kada, biar stratigi kunsirpasi ngini sudah diinpistasikan jutaan dular tiap tahunnya.[26]

Kunsirpasi babak

Panthera tigris tadaptar di Apendiks I CITES nang managasakan amun bagalah hiwan ngini kada bulih di Indunisia.[11]

Pas tahun 1994, Strategi Konservasi Harimau Sumatera Indonesia maanggapi putinsi ancaman nang dihadapi harimau di Sumatera. Proyek Harimau Sumatera (Sumatran Tiger Project/STP) bamula dijalanakan pas bulan Juni 1995 di dalam wan di sakitaran Taman Nasiunal Way Kambas gasan maamanakan parkambangan hidup harimau sumatera liar gasan jangka panjang wan mangumpulakan data karaktiristik sajarah hidup harimau nang liwar panting gasan maatur pupulasi liar.[27] Pas bulan Agustus 1999, tim STP sudah manilai 52 lukasi nang baputinsi jadi habitat harimau di Prupinsi Lampung, tagal 15 lukasi haja nang masih kawa didiami harimau.[28] Di dalam karangka gawian STP, prugram kunsirpasi babasis masarakat digawi gasan mandukumantasikan dinamika hubungan harimau wan manusia di dalam taman nasiunal biar pihak nang batanggung jawab di kunsirpasi kawa manuntungakan hual antara harimau wan manusia sasuai lawan basis data nang kumprihinsip, lain maraga pandiran wan pandapat haja.[29]

Pas tahun 2007, Kamantrian Kahutanan Indunisia wan Taman Safari manggawi baimbai lawan Kabun Binatang Australia gasan kunsirpasi harimau sumatera wan spesies nang taancam habis lainnya. Halian ngitu, prugram ngini jua diadaakan gasan mangurangi hual antara harimau wan manusia, wan gasan marihabilitasi harimau sumatera, imbah ngitu mambulikakan harimau ngini ka habitat aslinya.[30] Parjuangan Indunisia gasan kunsirpasi jadinya manjuhung batambahnya kasadaran pantingnya parlindungan wan palastarian satwa liar wan kaanikaragaman hayati. Pas tahun 2009, presiden Indunisia bakumitmin gasan mangurangi pambukaan lahan nang balabih-labihan, wan maulah kabijakan di sabarataan Indunisa nang mahasurakan rancana tata ruang nang tatarusan di tingkat nasiunal, prupinsi, wan kabupatin.[31]

Antara tahun 2005 wan 2015, ada dana saganal US$210 juta nang diinpistasikan gasan kagiatan panagakan hukum pasal parlindungan harimau nang mandukung patruli panjaga hutan, wan jua manjalanakan kagiatan panagakan hukum di garis pamukaan nang dingarani Global Tiger Recovery Plan, tujuannya gasan manambah pupulasi harimau liar sampai dua kali lipat di tahun 2020.[32] Pas bulan Nupimbir 2016, Suaka Margasatwa Batu Nanggar dibuka di Kabupatin Padang Lawas Utara, Sumatera Utara gasan kunsirpasi satwa liat Sumatera.[33]

Sabuting polling diadaakan ka sakitar 600 ikung urang nang manukar barang. Urang-urang ngini bapadah amun sapalihan bubuhannya mau mambayar harga talarang gasan pruduk nang “ramah ka harimau” amun pruduk ngitu kawa mandukung kunsirpasi harimau sumatera.[34]

Jujuhutan babak

  1. ^ a b c Kitchener, A. C.; Breitenmoser-Würsten, C.; Eizirik, E.; Gentry, A.; Werdelin, L.; Wilting, A.; Yamaguchi, N.; Abramov, A. V.; Christiansen, P.; Driscoll, C.; Duckworth, J. W.; Johnson, W.; Luo, S.-J.; Meijaard, E.; O’Donoghue, P.; Sanderson, J.; Seymour, K.; Bruford, M.; Groves, C.; Hoffmann, M.; Nowell, K.; Timmons, Z. & Tobe, S. (2017). "A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the Cat Classification Task Force of the IUCN Cat Specialist Group" (PDF). Cat News (Special Issue 11): 66–68. 
  2. ^ Liu, Y.-C.; Sun, X.; Driscoll, C.; Miquelle, D. G.; Xu, X.; Martelli, P.; Uphyrkina, O.; Smith, J. L. D.; O’Brien, S. J. & Luo, S.-J (October 25, 2018). "Genome-wide evolutionary analysis of natural history and adaptation in the world's tigers". Current Biology. 28 (23): 3840–3849. 
  3. ^ a b c Mazák, J. H. & Groves, C. P (2006). "A taxonomic revision of the tigers (Panthera tigris)" (PDF). Mammalian Biology. 71 (5): 268–287. Archived from the original on 2013-03-13. Diakses tanggal 2023-03-21. 
  4. ^ Cracraft, J.; Feinstein, J.; Vaughn, J. & Helm-Bychowski, K (1998). "Sorting out tigers (Panthera tigris): Mitochondrial sequences, nuclear inserts, systematics, and conservation genetics". Animal Conservation. 1 (2): 139–150. 
  5. ^ "Sumatran tiger (P. t. sumatrae)". Cat Specialist Group. Diakses tanggal 20 Marit 2023. 
  6. ^ Temminck, C. J; et al. (Von Siebold, F.; Schlegel, H; de Haan, W.; Kiichi Nakazawa; Shigeho Tanaka; Nagamichi Kuroda; Yaichirō Okada) (1844). "Aperçu général et spécifique sur les mammifères qui habitent le Japon et les iles qui en dépendent". Fauna Japonica sive Descriptio animalium, quae in itinere per Japoniam, jussu et auspiciis superiorum, qui summum in India Batava imperium tenent, suscepto, annis 1825 - 1830 collegit, notis, observationibus et adumbrationibus illustravit Ph. Fr. de Siebold. Mammalia. Lugduni Batavorum: Arnz et Socius. hlm. 1–59. 
  7. ^ a b Pocock, R. I (1929). "Tigers". Journal of the Bombay Natural History Society. 33: 505–541. 
  8. ^ a b Luo, S.-J.; Johnson, W. E.; Smith, J. L. D.; O'Brien, S. J. (2010). What is a tiger? Genetics and phylogeography (PDF). In Tilson, R.; Nyhus, P. J. (eds.). London: Burlington: Academic Press. hlm. 35–51. ISBN 978-0-08-094751-8. 
  9. ^ a b Mazák, V. (8 May 1981). "Panthera tigris". Mammalian Species. 152: 1–8. 
  10. ^ Kitchener, A. (1999). "Tiger distribution, phenotypic variation and conservation issues". Riding the Tiger. Tiger Conservation in human-dominated landscapes. In Seidensticker, J.; Christie, S., Jackson, P. (eds.). Cambridge: Cambridge University Press. hlm. 19–39. ISBN 9780521648356. 
  11. ^ a b Nowell, K. & Jackson, P. (1996). "Tiger Panthera tigris (Linnaeus 1758)". Wild Cats: status survey and conservation action plan (PDF). Gland, Switzerland: IUCN/SSC Cat Specialist Group. hlm. 55–65. ISBN 2-8317-0045-0. 
  12. ^ O’Brien, T. G.; Kinnard, M. F. & Wibisono, H. T. (2003). "Crouching tigers, hidden prey: Sumatran tiger and prey populations in a tropical forest landscape". Animal Conservation. 6 (2): 131–139. 
  13. ^ a b Wibisono, H. T. & Pusarini, W. (2010). "Sumatran tiger (Panthera tigris sumatrae): A review of conservation status". Integrative Zoology. 5 (4): 313–323. 
  14. ^ a b Luskin, M. S.; Albert, W. R. & Tobler, M. W. (2017). "Sumatran tiger survival threatened by deforestation despite increasing densities in parks". Nature Communications. 8: 1783. 
  15. ^ Borner, M.. (1978). Status and conservation of the Sumatran tiger. Carnivore. 1. 97-102.
  16. ^ Santiapillai, C. & Ramono, W. S (1987). "Tiger numbers and habitat evaluation in Indonesia". Tigers of the World: The Biology, Biopolitics, Management, and Conservation of an Endangered Species. In Tilson, R. L. & Seal, U. S. (eds.). New Jersey: Noyes Publications. hlm. 85–91. ISBN 0815511337. 
  17. ^ Griffiths, M.; et al. (In Tilson, R. L.; Soemarna, K.; Ramono, W. S.; Lusli, S.; Traylor-Holzer, K.; Seal, U. S. (eds.)) (1994). "Population density of Sumatran tigers in Gunung Leuser National Park". Sumatran Tiger Populations and Habitat Viability Analysis (PDF). Indonesian Forest Protection and Nature Conservation & IUCN/SSC Captive Breeding Specialist Group. hlm. 93–102. 
  18. ^ Wibisono HT, Linkie M, Guillera-Arroita G, Smith JA, Sunarto, Pusparini W, Asriadi, Baroto P, Brickle N, Dinata Y, Gemita E, Gunaryadi D, Haidir IA, Herwansyah, Karina I, Kiswayadi D, Kristiantono D, Kurniawan H, Lahoz-Monfort JJ, Leader-Williams N, Maddox T, Martyr DJ, Maryati, Nugroho A, Parakkasi K, Priatna D, Ramadiyanta E, Ramono WS, Reddy GV, Rood EJ, Saputra DY, Sarimudi A, Salampessy A, Septayuda E, Suhartono T, Sumantri A, Susilo, Tanjung I, Tarmizi, Yulianto K, Yunus M, Zulfahmi. Population status of a cryptic top predator: an island-wide assessment of tigers in Sumatran rainforests. PLoS One. 2011;6(11):e25931. doi: 10.1371/journal.pone.0025931. Epub 2011 Nov 2. PMID: 22087218; PMCID: PMC3206793.
  19. ^ Goodrich, J., Lynam, A., Miquelle, D., Wibisono, H., Kawanishi, K., Pattanavibool, A., Htun, S., Tempa, T., Karki, J., Jhala, Y. & Karanth, U. 2015. Panthera tigris. The IUCN Red List of Threatened Species 2015: e.T15955A50659951. Accessed on 21 March 2023.
  20. ^ Sunarto S, Kelly MJ, Parakkasi K, Klenzendorf S, Septayuda E, Kurniawan H. (2012). "Tigers need cover: multi-scale occupancy study of the big cat in Sumatran forest and plantation landscapes". PLoS One. 7 (1): e30859. 
  21. ^ Kinnaird, M. F.; Sanderson, E. W.; O'Brien, T. G.; Wibisono, H. & Woolmer, G. (February 2003). "Deforestation Trends in a Tropical Landscape and Implications for Endangered Large Mammals". Conservation Biology. 17 (1): 245–257. 
  22. ^ Martyr , Deborah & Holden, Jeremy & Yanuar, Achmad & Hartana , Alip & Sugardjito, Jito & Leader-Williams, Nigel. (2003). Habitat destruction and poaching threaten the Sumatran tiger in Kerinci Seblat National Park, Sumatra. Oryx. 37. 41 - 48. 10.1017/S0030605303000103.
  23. ^ Germer, J. & Sauerborn, J. (December 2008). "Estimation of the impact of oil palm plantation establishment on greenhouse gas balance". Environment Development and Sustainability. 10 (6): 697–716. 
  24. ^ Plowden, C., & Bowles, D. (1997). "The illegal market in tiger parts in northern Sumatra, Indonesia". Oryx. 31 (1): 59–66. 
  25. ^ Ng, J. & Nemora (2007). Tiger trade revisited in Sumatra, Indonesia (PDF). Petaling Jaya, Malaysia: TRAFFIC Southeast Asia. hlm. 11–13. ISBN 978-983-3393-09-1. 
  26. ^ Rifaie, F., Sugardjito, J. & Fitriana, Y.S. (2015). "Spatial point pattern analysis of the Sumatran tiger (Panthera tigris sumatrae) poaching cases in and around Kerinci Seblat National Park, Sumatra". Biodiversitas Journal of Biological Diversity. 16 (2): 311–319. 
  27. ^ Franklin, N.; Bastoni; Sriyanto; Siswomartono, D.; Manansang, J.; Tilson, R (1999). "Last of the Indonesian tigers: a cause for optimism". Riding the Tiger. Tiger Conservation in Human-Dominated Landscapes. In Seidensticker, J.; Christie, S.; Jackson, P. (eds.). Cambridge: Cambridge University Press. hlm. 130–147. ISBN 9780521648356. 
  28. ^ Tilson, R. (1999). Sumatran Tiger Project Report No. 17 & 18: July − December 1999. Grant number 1998-0093-059. Jakarta: Indonesian Sumatran Tiger Steering Committee.
  29. ^ Nyhus, P.; Sumianto; Tilson, R. (1999). "The tiger-human dimension in southeast Sumatra". Riding the Tiger: Tiger Conservation in Human-Dominated Landscapes. In Seidensticker, J.; Christie, S.; Jackson, P. (eds.). Cambridge: Cambridge University Press. hlm. 144–145. ISBN 9780521648356. 
  30. ^ Boediwardhana, Wahyoe (December 15, 2012). "Sumatran tiger sperm bank". The Jakarta Post. Diakses tanggal 20 Marit 2023. 
  31. ^ Bhagabati, Nirmal K.; Ricketts, T.; Sulistyawan, T. B. S.; Conte, M.; Ennaanay, D.; Hadian, O.; McKenzie, E.; Olwero, N.; Rosenthal, A (January 2014). "Ecosystem services reinforce Sumatran tiger conservation in land use plans". Biological Conservation. 169: 147–156. 
  32. ^ Linkie, M.; Martyr, D. J.; Harihar, A.; Risdianto, D.; Nugraha, R. T.; Maryati; Leader-Williams, N.; Wong, W.-M. (2015). "Safeguarding Sumatran tigers: evaluating effectiveness of law enforcement patrols and local informant networks". Journal of Applied Ecology. 52 (4): 851–860. 
  33. ^ Gunawan, A. & Afrizal, J. (November 25, 2016). "Sumatran tigers need more sanctuaries: Government". The Jakarta Post. Diakses tanggal 20 Marit 2023. 
  34. ^ Bateman, I. J.; Fisher, B.; Fitzherbert, E.; Glew, D.; Naidoo, R. (2010). "Tigers, markets and palm oil: market potential for conservation". Oryx. 44 (2): 230–234.