Kiblat (matan bahasa Arab: قبلة, translit. qiblah‎ nang baarti "ampah") adalah ampah nang dituju umat Islam dalam sawagian pamaknaan ibadah, tamasuk dalam sambahyang. Ampah naya manuju ka bangunan Ka'bah di Masjidil Haram, Makkah, Arab Saudi, nang manurut umat Islam adalah bangunan suci nang diulah dua Nabi, yaitu Ibrahim wan anak sidin Ismail. Maumpat kaparcayaan umat Islam, ampah kiblat ngini disuruh ulih Allah dalam Al-Qur'an, Surat Al-Baqarah ayat 144, 149, wan 150 nang diwahyuakan gasan Nabi Muhammad pada tahun ka-2 Hijriyah; sawalum naya Muhammad wan nang maumpati sidin Madinah bakiblat ka ampah Yerusalem. Suwalih gasan sambahyang, kiblat jua marupakan ampah baihram dalam haji, ampah wajah hiwan wayah disumbalih, ampah janazah saikung Muslim wayah dikubur, ampah nang dianjurakan gasan badu'a, lawan ampah nang dijauhi gasan bakamih, bahira, lawan buang dahak. Dalam rancangan masigit, rajin ada mihrab, yaitu relung pada salah sabuting tawing masigit gasan manunjukakan sisi nang mahadap ka kiblat. Pada paraktiknya, dipinandui dua cara mahadap kiblat, yaitu 'ainul ka'bah (pas banar mahadap Ka'bah) atawa jihatul ka'bah (kikira maarah ka Ka'bah kada harus pas banar). Kabanyakan ulama bapandapat 'ainul ka'bah wastu dituntut lamun kawa (misalnya di tampat Masjidil Haram wan parak situ), wan lamun kada jihatul ka'bah kawa digawi.

Saikung muslim badu-a ka ampah Ka'bah, kiblat umat Islam, di Masjidil Haram.
Jamaah sambahyang nang wayah sujud ka ampah nang sama, yaitu ampah kiblat.

Sacara tiknis, makna kiblat nang pambanyaknya dipakai ilmuwan Muslim adalah ampah nang ditunjukakan lingkaran ganal pada bal dunia nang mahubungakan sabuting tampat lawan Ka'bah. ampah ini menunjukkan jarak pahandapnya nang kawa dijuhut matan tampat ngitu ka ampah Ka'bah. Makna ngini maulah kawa pahitungan (hisab) ampah kiblat pas banar pakai rumus trigonometri badasarakan pakai koordinat lintang wan bujur satampat lawan koordinat Ka'bah. Rumus trigonometri ngini jua mandasari pakakas bayut nang kaya aplikasi talipun pintar panunjuk ampah kiblat, wan gasan manyusun tabel-tabel nang kawa dipakai dalam alat bantu nang kaya kumpas kiblat. Suwalih ngitu, dalam dua kali satahun (yaitu 28 Mai pukul 12.18 Waktu Arab Saudi/17.18 Waktu Indunisia Tangah wan 16 Juli pukul 12.27 WAS/17.27 WITA) Ka'bah baandak pas di bawah matahari jadi bayangan banda tagak pada kadua wayah ngitu manunjukakan ampah kiblat.

Sawalum astronomi atawa ilmu falak dipinandui di Dunia Islam, umat Islam sawat jua mamakai bamacam cara gawi taradisiunal gasan manantuakan ampah kiblat, nang kaya maumpati kabiasaan sahabat Nabi, maumpati kaandakan cungul wan tinggalam banda langit, atawa ampah angin. Imbah masuknya karya-karya astrunumi Yunani, rumus-rumus matematis gasan manggagai ampah kiblat mulai dikambangakan ilmuwan Muslim, wan wayah abat ka-9 wan ka-10 cara-cara gawi nang satara lawan rumus kiblat mudirin sudah dihaga ulih bubuhan ilmuwan tamasuk Habasy al-Hasib, An-Nairizi, wan Ibnu Yunus. Awalnya, cara gawi matematis ngini dipakai basamaan lawan babagai cara gawi taradisiunal jadi kuta-kuta Muslim banyak baisi masigit lawan bamacam-macam ampah kiblat. Matan abat ka-18 wan ka-19 cara gawi panantuan kaandakan koordinat nang akurat sudah tasadia, sahingga mangawaakan pahitungan ampah kiblat sacara matematis lawan hasil nang tabujur dibanding sawalumnya. Tagal, masigit-masigit lawan bamamacam ampah kiblat lawas masih badiri di kuta-kuta bapanduduk Muslim sampai wayah ngini. Mamaraki misi antariksawan Malaysia Sheikh Muszaphar Shukor ka Satasiun Luar Angkasa I (ISS) wayah Uktubir 2007, muncul pembahasan mengenai ampah kiblat matan luar angkasa. Mananggapi pamintaan panduan matan Muszaphar, bubuhan ulama Malaysia maurutakan prioritas ampah nang kawa diumpati lamun kawa: 1) Ka'bah 2) "proyeksi Ka'bah" ka luar angkasa 3) Bumi 4) "ka mana haja". Bubuhannya jua manyambat pantingnya manambaiakan "napa nang kawa", sanada lawan pandapat babarapa pamikir Muslim lainnya.

Andak kiblat babak

Makkah, Madinah, dan Yerusalem

Ka'bah, nang baandak di tatangahan Masjidil Haram, Makkah, adalah andak kiblat umat Islam. Salain manjadi kiblat, tampat suci umat Islam nang jua disambat Baitullah ("Rumah Allah") naya adalah tampat manggawi tawaf (salah sabuting rangkaian ibadah dalam haji wan umrah). Ka'bah babantuk bangunan sagi ampat, wan kaampat buncu tawingnya kikira saarah lawan ampat panjuru mata angin.[1] Al-Qur'an manyambat bahwa bangunan Ka'bah didiriakan oleh Ibrahim wan anak sidin Ismail (kaduanya adalah Nabi dalam Islam).[2] Pada generasi sawalum Muhammad, Ka'bah dipakai sawagai pusat paribadahan agama Arab pra-Islam, tapi kada banyak catatan sajarah pasal Ka'bah sawalum munculnya Islam.[2]

Status Ka'bah atawa Masjidil Haram sawagai kiblat umat Islam baasal matan Al-Qur'an Surat Al-Baqarah ayat 144, 149, wan 150, nang sabarataan baiisi parintah "palingakan muhamu ka ampah Masjidil Haram" (fawalli wajhaka syathra l-masjidil haram).[3] Manurut tradisi Islam, ayat naya diwahyuakan pada bulan Rajab atawa Syakban tahun ke-2 Hijriyah (624 M),[4][5] pas lawan kikira 15 atawa 16 bulan imbah hijrahnya Muhammad ka kuta Madinah. Sawalum turunnya ayat naya, dikatahui salawas di Madinah umat Islam bakiblat ka ampah Yerusalem, sama nang kaya umat Yahudi Madinah wayah itu. Menurut riwayat nang diparcayai umat Islam, wayah suruhan maugah kiblat ngini diwahyuakan, Muhammad wan bubuhan nang maumpati nang wayahnya sambahyang langsung mamutar arah. tampat kajadian naya dipinandui lawan ngaran Masjid Qiblatain ("Masjid Dua Kiblat").[5]

Tadapat babarapa riwayat nang balain tentang ampah kiblat wayah masa Muhammad di Mekkah (sawalum hijrah ka Madinah). Manurut sabuting riwayat (disambat oleh sejarawan Ibnu Jarir ath-Thabari wan ahli tafsir Al-Baidhawi), Muhammad sambahyang mahadap Ka'bah, sadangkan riwayat lain (jua disambat oleh ath-Thabari lawan Ahmad al-Baladzuri) manyambat bahwa wayah di Makkah sidin bakiblat ka Yerusalem. Ada jua riwayat (disambat dalam sirah karya Ibnu Hisyam) nang manyambat pada masa nitu, Muhammad salalu sambahyang sedemikian rupa jadinya sakalian mahadap Ka'bah wan Yerusalem.[5] Damini umat Islam, baik Sunni maupun Syiah, sabarataan bakiblat ka Ka'bah. Sabuting pangacualian ganal dalam sejarah adalah bubuhan Qaramithah, sabuting aliran pacahan Syiah nang wayah tahun 930 sawat manyarang Ka'bah wan mancuntan batu Hajar Aswad matan Ka'bah ka pusat kakuasaannya di Al-Ahsa lawan niat manambai era hanyar dalam Islam.[6][7][lower-alpha 1]

Dalam ibadah wan adab Islam babak

 
Mihrab nang baandak di hagian muka masigit manunjukakan ampah kiblat gasan manggawi sambahyang. Gambar matan Masigit Syahizindah di Samarkand, Uzbekistan.

Sacara bahasa, kata kiblat baasal matan kata bahasa Arab قبلة (qiblah) nang berarti "ampah", tapi dalam pamandiran Islam istilah naya mengacu kepada ampah baistilah nang takait lawan ibadah.[9] Buhan ulama sapakat bahwa dalam kaadaan normal, sambahyang hanya sah amun digawi maampah kiblat.[9] Pangacualian gasan syarat naya di antaranya sambahyang dalam kaadaan takutan atawa paparangan, atawa sambahyang sunah dalam parjalanan.[10] Salain ampah salat, hadis jua manyambatakan parlunya maampah kiblat wayah barihram dalam haji, wan imbah manawak jumratul wustha.[5] Manurut aturan adab, kiblat jua menjadi ampah muha hewan wayah disumbalih, lawan ampah muha jenazah wayah ditanam.[5] Hadis jua maanjurakan badoa ka ampah kiblat wan melarang bakamih, bahira atawa mambuang dahak ka ampah kiblat.[5]

Dalam arsitektur masigit, ampah kiblat rajin ditunjukakan oleh sabuting calung atawa lingkukan di tawing masigit nang maampah ka muka. Calung naya disambat mihrab; di sinilah imam badiri di muka barisan makmum wayah mamimpin sambahyang bajamaah.[11] Mihrab hanyar mulai manjadi hagian arsitektur masigit masa Umayyah wan bantuknya diseragamkan pada awal masa Abbasiyah. Sawalum nitu, ampah kiblat kawa dikatahui matan ampah sabuting tawing masigit. Kata mihrab kada muncul di dalam Al-Qur'an wan hadis; satu-satunya panyambatan kata naya hanya mengacu pada tampat beribadat kaum Bani Israil.[11][lower-alpha 2] Masjid Amr bin al-Ash di Fustat, Mesir, salah sabuting masigit panuhanya dalam sajarah Islam, pamulaannya diulah kada ba-mihrab, tagal damini calung nitu ditambahakan.[12]

'Ainul ka'bah wan jihatul ka'bah babak

'Ainul ka'bah adalah cara maampah kiblat lawan pas sehingga amun ditarik garis saampah posisi muka urang nitu, garis nitu cagar manganai bangunan Ka'bah. Hal naya kawa digawi lawan nyaman di Masjidil Haram wan nang parak, tatapi gasan andak nang jauh matan Mekkah hal naya ngalih banar digawi maingat libar Ka'bah nang walasan mitir wara.[13] Magin jauh sabuting andak matan Ka'bah maka makin ganal paluang kada bujur ampah 'ainul ka'bah.[14] matan Jakarta, Indonesia nang bajarak kikira 7.900 km matan Mekkah, pagisiran ampah saganal 1 detik busur (​13600 derajat) haja cagar maulah basimpang sajauh >100 meter matan bangunan Ka'bah.[15] Pagisiran saganal 1°, nang kamungkinan kada tarasa oleh saikung nang lagi sambahyang wan jauh tahalus matan rintang kasalahan alat-alat pangukuran, mahasilakan pagisiran >100 km.[14] sawagai perbandingan, dalam proses maulah masigit lumrah haja terjadi pagisiran sampai 5° matan ampah nang dikahandaki (tagantung teknik nang dipakai), wan dalam maampar hambal atawa sajadah dapat kajadian pulang pagisiran ampah hingga 5°.[15]

Sahagian ulama nang kaya Ibnu Arabi maanggap bahwa 'ainul ka'bah wajib dilakukan dalam sambahyang, sadangkan ulama-ulama lain hanya mawajibakannya amun kawa. Gasan lokasi nang jauh matan Mekkah, ulama nang kaya Imam Hanafi wan Al-Qurthubi mambulihakan cara jihatul ka'bah, yaitu sahibar maampah ka kiblat.[16] Menurut sahagian panafsiran, saurang sudah kawa disambat mahadap kiblat gasan kaparluan ibadah salawas bangunan Ka'bah masih bagana di dalam sektor proyeksi panglihatan orang nitu (midan penglihatan manusia rajin sampai labih matan 90° atawa saparapat matan sabuting lingkaran hibak).[17] Misalnya, sahagian ulama Al-Andalus (Spanyol wan Portugal pada masa Islam) maanggap sabuting kuadran hibang (matan timur ka salatan saampah putaran jarum jam) sawagai ampah kiblat nang sah.[18] Di antara alasan nang dikamukaakan ulama nang mandukung jihatul ka'bah adalah bunyi naskah Al-Qur'an nang hanya manyuruhakan "palingakanlah muhamu ke ampah Masjidil Haram", wan mahindari baban nang kada kawa digawi jaka 'ainul ka'bah dianggap wajib di sabarataan tampat.[19] Mazhab Syafi'i, sabagaimana ditulis dalam Kitab al-Tanbih fil-Fiqh oleh Abu Ishaq asy-Syirazi, maharusakan maumpati kiblat nang sudah ada di masjid amun kada bagana di parak Mekkah, wan batakun pada orang nang kawa diparcaya amun bagana di parak masigit. Amun kada ada jua, manurut mazhab Syafi'i sasaurang kawa berijtihad (manggagai saurang) atawa mamakai alat-alat saadanya.[20][21]

Panantuan ampah kiblat babak

Landasan teoretis: "lingkaran ganal" babak

 
Jalur nang dilalui lingkaran ganal manampaiakan jarak pahandapnya nang mahubungakan dua titik pada sabuting bal. Pada gambar naya, lingkaran ganal nang mahubungakan titik A wan B ditandari warna habang, wan jarak pahandapnya nitu dibari arsiran kandal.

Secara teoretis, model nang paling umum dipakai dalam panantuan ampah kiblat sacara ilmiah adalah mamakai ampah lingkaran ganal nang mahubungakan lokasi satampat lawan lokasi kiblat.[22][23] Lingkaran ganal (disambat jua ortodrom) adalah lingkaran pada parmukaan bal nang titik pusatnya sama lawan titik pusat bola nitu. Saban lingkaran nang dibantuk garis bujur adalah contoh lingkaran ganal, tetapi garis lintang kada mambantuk lingkaran ganal (marga pusatnya baandak di utara atawa selatan pusat bumi) kacuali garis khatulistiwa.[24] Salah sabuting sifat istimewa matan lingkaran ganal adalah jalur pahandapnya nang kawa mahubungakan dua titik pada sabuting bal ditunjukakan oleh lingkaran ganal nang mahubungakan kadua titik naya. Selain gasan manggagai ampah kiblat, sifat naya dimanfaatakan misalnya gasan mahaga jalur pesawat pahandapnya nang mahubungakan dua tampat. Marga nitu, ampah kiblat matan sabuting tampat nang dihitung badasarakan model lingkaran besar rajin mahirip lawan ampah penerbangan langsung matan kota nitu ka Mekkah.[25] Marga bentuk bumi sabujurnya lain bal bujuran wan sadikit babantuk elipsoid, buhan peneliti modern jua mamakai model-model sesuai bantuk elipsoid gasan mahitung kiblat, yaitu lawan mangganti lingkaran ganal lawan geodesik elipsoid. Hal naya membutuhkan parhitungan nang jauh lebih rumit, sedangkan peningkatan keakuratannya jauh tahalus dibandingakan ketepatan nang kawa dicapai wayah maampar sajadah atawa membangun masjid.[26] Sebagai contoh, parhitungan mamakai model elipsoid GRS 80 menghasilkan kiblat lawan ampah 18°47′06″ gasan sabuting lokasi di San Francisco, Amerika Serikat, sedangkan parhitungan menggunakan model lingkaran besar mahasilakan ampah nang kada jauh balain yaitu 18°51′05″.[27]

Hisab lawan trigonometri bal babak

Model lingkaran ganal nang disambat di atas diterapkan dalam hisab atawa parhitungan ampah kiblat nang mamakai rumus-rumus trigonometri bola. Trigonometri bola adalah cabang geometri nang manyangkut hubungan antara buncu wan sisi sagitiga nang dibentuk oleh lingkaran-lingkaran ganal pada permukaan bal (alih-alih trigonometri biasa nang manyangkut segitiga datar). Dalam gambar bal bumi di bawah naya, lokasi sabuting tampat disambat  , lokasi kiblat adalah  , wan kutub utara adalah  , wan katiga titik nitu membentuk sebuah segitiga pada permukaan bumi. Ampah kiblat adalah ampah  , atawa searah lingkaran besar nang maliwati   wan  . ampah naya kawa jua dinyatakan sebagai sudut terhadap ampah utara (inhiraf al-qiblat) yaitu   atawa  . Ampah naya kawa dihitung sawagai fungsi matan posisi lintang satampat  , posisi lintang kiblat  , lawan sulisih bujur antara lokasi satampat  .[28] Fungsi naya diturunakan matan rumus umum segitiga bal lawan talung buncu  ,  ,   wan talung sisi  ,  ,   (disambat jua hukum kotangen):

 [29]

Lawan mamakai rumus tersebut terhadap segitiga bal   (substitusi  )[30] kawa diturunakan:

 , atau
 [28]

 
Ilustrasi ampah kiblat matan Yogyakarta, Indonesia.

Contoh nitu mahitung ampah kiblat matan Yogyakarta (7.801389° LS, 110.364444° BT) lawan lokasi Ka'bah diketahui 21.422478° LU, 39.825183 BT. Sulisih bujur   kedua tampat adalah 110.364444° - 39.825183° = 70.539261°. Lawan mamasukakan angka-angka naya ka dalam rumus

 . sehingga:
 ,
artinya ampah kiblat matan Yogyakarta adalah kikira 295° (searah jarum jam matan utara), atawa mahiring kikira 25° matan titik barat ka ampah utara.[31]

Rumus naya diturunakan pada masa modern, tapi metode-metode nang ekivalen lawan rumus naya sudah diketahui oleh bubuhan ahli falak Muslim matan abad ke-3 Hijriyah (abad ke-9 Masehi). Ilmuwan-ilmuwan awal nang mahaga cara-cara nitu diantaranya adalah Habasy al-Hasib (aktif di Damaskus dan Bagdad sekitar 850 M),[32] An-Nairizi (Bagdad, sekitar 900 M),[33] Ibnu Yunus (abad 10-11 M),[32] Ibnu al-Haitsam (abad ke-11 M),[32] wan Al-Biruni (abad ke-11 M).[34] Penggunaan trigonometri bola menjadi dasar hampir sabarataan aplikasi atawa situs panghitung ampah kiblat.[22]

Imbah ganal buncu naya dihitung, ampah utara sejati perlu diketahui gasan menunjukkan ampah nitu di lapangan. Di antara cara nang dipakai adalah maitih bayangan wayah matahari tepat melintasi garis meridian satampat (garis khayal nang mahubungakan kutub utara wan kutub selatan). Wayah nitu bayangan benda cagat cagar pas baisi orientasi utara-selatan. Hasil pengamatan naya mayu akurat tetapi mamarluakan parhitungan akurat waktu tajadinya perlintasan meridian di tampat nitu, wan pengamatan hanya kawa digawi tepat pada waktu tersebut.[35] Cara lainnya adalah mamakai kompas, nang kawa digawi wayahapa haja, tetapi kendalanya adalah ampah nang ditunjukakan kutub utara magnet kada sama lawan ampah utara sejati.[36] Ganal deklinasi (penyimpangan) naya kawa mencapai 20° wan balain matan tampat ka tampat wan matan tahun ka tahun.[15]

Maitihi hambaya babak

 
Dua kali satahun, matahari baandak pas di atas Ka'bah jadinya hambaya benda cagat manampaiakan ampah kiblat.

Matan saban lokasi di bumi, matahari maalami gerak semu harian yaitu talihat bagarak matan timur ka barat saban hari. Wayah batantu di tangah hari, tajadi titik kulminasi atas atawa transit meridian atas, yaitu saat matahari baada di titik puncaknya wan matahari malalui garis bujur satampat. Namun, matahari jua baisi garak samu tahunan yaitu bagarak antara 23,5° lintang utara wan 23,5° lintang salatan (titik balik matahari), sehingga wayah kulminasi atas matahari kada salalu baandak pas banar di atas, wan tarancak baandak pas di utara atawa salatannya. Gasan saban tampat lawan lokasi di bawah 23,5° lintang utara atawa selatan, wayah batantu dalam satahun posisi lintang matahari cagar sama lawan andak lintang satampat. Wayah nitu wara, wayah kulminasi atas tajadi, matahari baandak pas banar di atas tampat nitu.[37]

Kota Mekkah tamasuk tampat nang maalami hal naya, marga andaknyanya ada di kitaran 21°25’ lintang utara. Peristiwa naya tajadi dua kali satahun, wayah 28 Mei kitaran pukul 12.18 Waktu Arab Saudi (WAS) atau 17.18 WITA wan 16 Juli pukul 12.27 WAS (17.27 WITA).[38][37] Wayah dua nitu, matahari baada kikira di atas Ka'bah sahingga sabarataan banda cagat nang kana cahaya matahari cagar baisi hambaya nang manampaiakan ampah Ka'bah (lihat gambar).[37] Dalam ilmu falak, kajadian naya disambat istiwa a'zham (kulminasi utama), wan metode manggagai ampah kiblat naya disambat rashd al-qiblat ("maitihi ampah kiblat").[39][31] Kikira sapalih bumi (tamasuk Indonesia Timur, Australia, Samudra Pasifik wan kabanyakan Benua Amerika) maalami malam wayah kajadian naya jadinya kada kawa maitihi hambaya.[40] Di palih bumi nitu, hambaya nang manampaiakan ampah kiblat kawa diitihi wayah matahari baada pas di bawah kiblat (atawa pas baandak di atas titik antipode matan Ka'bah).[41] Ampah hambaya nang tabantuk pas balawanan lawan ampah hambaya wayah rashd al-qiblat.[37] Kajadian naya wayah 14 Januari 00.30 WAS (05.30 WITA) wan 29 November 00.09 WAS (05.09 WITA).[42][lower-alpha 3] Gasan wayah rashd al-qiblat atawa sabaliknya, rentang waktu kurang labih lima manit pada hari nang sama, atawa kurang labih dua hari wayah nang sama masih manunjukakan paitihan ampah kiblat nang pina bujur.[37][38]

Pamakaian peta datar babak

Pamakaian peta bumi datar dapat mahasilakan ampah nang balain lawan ampah kiblat nang umum diikuti Muslim badasarakan bumi nang babantuk bal. Misalnya, dalam proyeksi Mercator (kiri) Mekkah talihat baandak di ampah tenggara Amerika Utara, sedangkan lawan manarik garis lurus di sabuting bal, kiblat baandak di ampah timur laut (kanan).

Metode trigonometri bal mahasilakan garis lurus pamaraknya nang mahubungakan Ka'bah lawan lokasi napa kah di dunia, tatapi ampah naya bahanu tarasa aneh amun mambayangakan bumi dalam bantuk peta datar. Contohnya, ampah kiblat Alaska (dekat kutub utara) malahan parak lurus ka utara.[22] Garis lurus antara dua tampat dalam peta dunia berproyeksi Merkator (disebut loksodrom atawa rhumb line) rancak balain lawan ampah kiblat nang ditunjukakan kalkulasi (ortodrom atawa great circle).[43] Palainan naya tampak di lokasi nang kaya sapalih Amerika Utara (peta datar manunjukakan Mekkah di ampah tenggara sedangkan parhitungan kiblat manunjukakan timur laut)[22] atawa Jepang (peta datar manunjukakan barat daya sadangkan kalkukasi manunjukakan barat laut).[44] kabanyakan umat Muslim maumpati ampah ortodrom (sesuai hasil kalkulasi) wan hanya sapalih kecil nang maumpati ampah loksodrom (garis lurus peta bumi datar).[22][lower-alpha 4]

Metode tradisional non-astronomi babak

Catatan sejarah maupun bukti masigit-masigit tuha manunjukakan bahwa kiblat jua rancak ditantuakan lawan metode-metode sederhana badasarakan tradisi atawa ilmu populer nang kada badasarakan astronomi. Sapalih Muslim awal aci bakiblat ka ampah selatan marga sacara harfiah maumpati hadis bahwa Muhammad bakiblat ka ampah selatan wayah baandak di Madinah. Babarapa masigit tuha di Al-Andalus (damini Spanyol) wan Asia Tengah maarah ka selatan walaupun kadua tampat nitu baandak jauh di barat wan timur Mekkah (sehingga matan tampat nitu selatan kada maarah ka Mekkah).[45] Selain nitu, terdapat "kiblat bubuhan sahabat" (qiblat ash-shahabah), yaitu ampah kiblat nang suah dipakai bubuhan sahabat Nabi (generasi Muslim panambaian nang dianggap panutan oleh umat Islam) di tampat nitu. Ampah naya rancak tatap diumpati salawas berabad-abad, walaupun bubuhan ahli falak Muslim imbahnya mamakai parhitungan astronomi wan mahaga ampah kiblat nang balain. Contohnya, kiblat bubuhan sahabat di Syam wan Palestina maarah ka selatan,[46] di Mesir maarah ka ampah terjauh matahari terbit musim dingin, wan di Irak maarah ka matahari terbenam di wayah nang sama.[47] ampah matahari terbenam wan matahari terbit di musim dingin jua dipilih marga kedua ampah naya pintang lawan orientasi tawing Ka'bah.[48]

Alat gani babak

Sabuting sajadah nang dilengkapi lawan kompas kiblat modern (kiri), kompas kiblat matan Turki Utsmani tahun 1738 (kanan).

Umat Islam mamakai bamacam alat gani gasan manantuakan ampah kiblat amun kada bagana parak masigit. Kompas kiblat adalah sabuting kompas biasa nang dilangkapi tabel atawa daftar ampah kiblat matan kota-kota ganal. Selain nitu tadapat kompas elektronik nang mamakai satelit gasan mandapatakan koordinat satampat cagar kawa manunjukakan ampah kiblat sacara otomatis.[49] Kompas kiblat sudah diulah paling kada matan kikira 1300, dikawani ampah kiblat matan babagai kuta nang ditulis atawa diukir pada kompas-kompas nitu.[50] Pada bangunan-bangunan nang kaya hotel lawan banyak tamu Muslim, stiker batanda panah nang manunjukakan arah kiblat rancak dilikap di lalangitan atawa sabuting laci di ruangan.[15] Lawan parkambangan teknologi informasi, bamacam aplikasi telepon cerdas wan situs web diulah gasan manunjukakan ampah kiblat nang dihitung lawan rumus.[22][51]

Parkambangan ilmu panantuan ampah kiblat babak

Pra-astronomi babak

Umat Muslim dituntut mangatahui ampah kiblat gasan salat nang digawi saban hari, maupun gasan manantuakan ampah bangunan masigit. Marga nitu, panantuan ampah kiblat adalah masalah panting nang bausaha dipacahakan bubuhan-bubuhan Islam dalam sajarah.[52] Wayah Muhammad hidup basamaan umat Islam di Madinah (nang masih bagana di daerah Hijaz nang kaya halnya Mekkah), sidin sambahyang ka ampah salatan, sasuai ampah Makkah nang sudah dikatahui matan Madinah.[45] Dalam babarapa ganarasi imbah maninggalnya Muhammad pada tahun 632, umat Islam sudah manjangkau tampat-tampat nang jauh matan Mekkah jadi diparluakan mitudi gasan manantuakan ampah kiblat.[53] Mitudi-mitudi matematis badasarakan ilmu falak hanyar mulai dihaga di pahabisan abad ka-8 atawa awal abad ka-9 (wan pada awalnya mitudi-mitudi nitu kada pina populer), jadi wayah panambaian umat Muslim mamakai mitudi-mitudi tradisional.[54]

Mitudi-mitudi tradisional nang bakambang wayah pamulaan masa parluasan Islam pina bamacam wan mahasilakan ampah kiblat nang balain jua. Di antara ampah-ampah nang umum dipakai adalah ampah salatan (sasuai ampah Muhammad sambahyang di Madinah) atawa ampah nang suah dipakai sahabat Nabi di tampat nitu ("kiblat bubuhan sahabat", balain tagantung tampat).[53] Bangsa Arab jua maminandui ilmu-ilmu parbintangan tradisional (disambat folk astronomy atawa "astronomi rakyat" ulih David A. King gasan malainakan lawan astronomi sabujurnya nang basifat ilmu pasti) nang baasal matan tradisi sawalum masa Islam.[47] Ilmu-ilmu naya mamakai fenomena alam, nang kaya maitihi matahari, bulan, bintang-bintang, wan angin tanpa didasari parhitungan matematika. Babagai tampat baisi pitunjuk ampah kiblatnya saurang badasarakan posisi naik atawa tinggalam bintang-bintang batantu (nang naik atawa tinggalam di andak nang sama sapanjang tahun di tampat nang sama), maupun posisi naik atawa tinggalamnya matahari wayah ekuinoks (manunjukakan ampah pas timur wan barat) atawa titik balik (manunjukakan buncu-buncu batantu tahadap timur atawa barat).[55] Ampah kiblat nang kaya naya nang tacatat dalam naskah nang dihaga di antaranya: kiblat di Afrika Maghrib ka ampah naiknya matahari wayah ekuinoks (lurus ka timur), matan Yaman ka ampah bintang Polaris atawa ka ampah asal angin utara (manunjukakan utara), matan Syam ka ampah naiknya bintang Suhail (Canopus), matan Irak ka ampah tinggalamnya matahari wayah titik balik salatan di musim dingin, wan matan India ka ampah tinggalamnya matahari wayah ekuinoks (lurus di barat).[55] Pitunjuk-pitunjuk naya banyak ditulis di teks-teks fikih maupun teks astronomi rakyat, wan di tampat nang sama kawa haja tadapat banyak pitunjuk ampah lawan sumber nang balain. Bubuhan ahli astronomi (di luar astronomi rakyat) rajin kada bakumintar pasal mitudi-mitudi naya, tapi mitudi naya kada ditantang ulih bubuhan ahli fikih.[56] Mitudi naya malahan dipakai tarus wayah bubuhan ahli astronomi mulai mahaga cara mahitung ampah ka Mekkah mamakai matematika, nang balain lawan ampah kiblat nang dikatahui sawalumnya. Ampah kiblat lawan mitudi-mitudi naya jua banyak dihaga di masigit-masigit tuha nang masih badiri damini.[46]

Lawan astronomi babak

 
Cuplikan tabel ampah kiblat nang disusun ilmuwan sakalian muwaqqit Damaskus Syamsuddin al-Khalili pada abad ka-14 M. Ampah kiblat dicantumakan dalam notasi seksagesimal (basis-60) Arab.

Ilmu astronomi nang sabujurnya (disambat ilmu falak) mulai dipalajari di Dunia Islam pada pahabisan abad ka-8, tautama di Bagdad, kota utama Kekhalifahan Abbasiyah. Awalnya, ilmuwan-ilmuwan Muslim mampalajari astronomi matan karya-karya panulis India, tapi pada abad ka-9 karya-karya ahli falak Yunani nang kaya Ptolemaeus mulai ditarjamahakan wan manjadi rujukan utama di bidang naya.[57] Ilmu falak nang dikambangakan Ptolemaeus dianggap tautama ulih bubuhan ilmuwan di Dunia Islam marga didukung ulih panjalasan teoretis jadi kawa dikambangakan batarus sawagai ilmu pasti, tagal astronomi India tatap baisi pangaruh baarti tautama dalam bidang panyusunan tabel-tabel astronomi.[58] Mitudi panantuan ampah kiblat mulai dikambangakan badasarakan ilmu naya. Konsep utama nang dipakai adalah koordinat lintang wan bujur nang dipinanduiakan Ptolemaeus dalam buku Geografi, lawan rumus-rumus trigonometri nang dikambangakan para ilmuwan Muslim wan dipakai gasan mahitung ampah kiblat.[59] Kabanyakan buku-buku teks astronomi nang ditulis di Dunia Islam pada Abad Pertengahan mangandung sabuting bab nang mambahas masalah panantuan ampah kiblat, nang dianggap sawagai salah satu matan banyak hal nang mahubungakan ilmu astronomi lawan syariah Islam.[28][60] Manurut sajarawan astronomi David A. King, barbagai solusi nang dihaga bubuhan ilmuwan Muslim "manjadi saksi parkambangan mitudi matematika matan abad ka-3 hingga ka-8 H (abad ka-9 hingga ka-14 M) wan tingkat kacanggihan trigonometri wan teknik parhitungan nang dicapai oleh ilmuwan-ilmuwan naya."[28]

Mitudi-mitudi matematis nang pamulaannya dihaga pada awal abad ka-9 adalah mitudi hampiran (bukan mitudi akurat, tagal mahasilakan ampah nang mamaraki ampah sabujurnya wara) nang umumnya mamakai peta datar atawa geometri dua dimensi sadarhana. Marga bumi babantuk talung dimensi, hasil parhitungan naya kada sama banar lawan ampah sabujurnya, tapi gasan lokasi nang masih parak lawan Mekkah (nang kaya Mesir atawa Iran) mitudi naya kawa mahasilakan ampah nang hanya luput 1°–2° matan ampah sabujurnya.[61]

Mitudi-mitudi nang akurat nang didasarakan geometri talung dimensi atawa trigonometri bola muncul matan pertengahan abad ka-9.[62] Habasy al-Hasib (hidup kikira 850 M) mancatat salah satu cuntuh awal mitudi nang kaya naya, yaitu lawan mamakai "analema" (kini disebut proyeksi ortografi) yaitu pamakaian bidang datar gasan manurunakan rumus-rumus rumit dalam trigonometri bola. Dalam mitudi naya, sajumlah titik wan garis digambar pada sabuting lingkaran lawan teknik batantu, wan hasilnya kawa dibuktiakan sesuai lawan ampah kiblat nang dihitung melalui rumus modern.[63][lower-alpha 5] Imbahnya dihaga pamakaian rumus-rumus trigonometri gasan mahaga ampah kiblat lawan parhitungan. An-Nayrizi (hidup kikira 900 M) menulis contoh awal mitudi naya, nang mamakai aturan sinus matan Menelaos dalam ampat langkah sehingga ampah kiblat akhirnya kawa dihitung matan posisi lintang wan bujur satampat.[64][lower-alpha 6] Ilmuwan-ilmuwan Muslim imbahnya (nang kaya Ibnu Yunus, Abu al-Wafa, Ibnu al-Haitsam, wan Al-Biruni) mahaga mitudi-mitudi lainnya nang jua kawa dibuktikan akurat, baik lawan mamakai analema maupun mamakai rumus matematika sacara langsung.[65]

Badasarakan mitudi-mitudi hisab nitu, para ilmuwan Muslim maulah tabel-tabel nang manunjukakan ampah kiblat matan babagai tampat di dunia, nang disusun manurut selisih bujur (ΔB) wan lintang (ΔL) matan Mekkah.[66] Contoh panuhanya nang dikatahui adalah tabel nang diulah di Bagdad kikira abad ka-9 gasan saban darajat wan menit busur matan 1° hingga 20°.[67] Pada abad ka-14 Syamsuddin al-Khalili, ilmuwan nang manjabat sawagai muwaqqit (ahli waktu) di masigit Agung Damaskus, maulah tabel ampah kiblat gasan saban titik koordinat lawan rentang ΔB matan 1° hingga 60° wan lintang matan 10° hingga 50° LU.[65][67] Manurut King, tabel naya adalah "nang paling mengesankan matan segi kelengkapan wan ketepatan", wan sahagian ganal angkanya sudah tepat sesuai parhitungan modern.[67]

Walaupun mitudi parhitungan nang tepat sudah dihaga matan abad ka-9, ketepatan hasil parhitungan gasan lokasi batantu jua tergantung data koordinat bujur wan lintang nang dimasukakan ka dalam rumus-rumus nitu. Wayah nitu, posisi lintang suatu lokasi kawa ditantuakan lawan ketepatan hingga beberapa menit, tapi posisi bujur nang belum kawa ditentukan lawan tepat.[68] Salah sabuting cara nang dipakai gasan mahitung ΔB adalah membandingkan waktu tajadinya gerhana bulan di Mekkah wan lokasi satampat, atawa mahitung jarak rute kafilah dagang.[65][34] Ilmuwan Asia Tengah Al-Biruni merata-ratakan data ΔB matan babagai mitudi nang diketahui.[65] marga kurang tepatnya data koordinat bujur pada masa nitu, masigit-masigit tua (bahkan nang telah dibangun badasarakan parhitungan matematika nang bujur) umumnya baisi ampah kiblat nang balain lawan hasil parhitungan modern. Misalnya, masigit al-Azhar di Kairo dibangun sesuai hisab ilmiah mamakai rumus nang tabujur, tapi marga nilai ΔB nang dipakai luput saganal 3° matan nilai nang bujur, ampah kiblat masigit nitu (127°) balain lawan ampah hasil parhitungan modern (135°).[69]

Angka koordinat bujur nang akurat di Dunia Islam hanyar dihaga pada abad ka-18 wan ka-19 lawan penerapan ilmu ukur kartografi. Angka koordinat modern naya, beserta teknologi modern nang kaya satelit GPS wan alat-alat elektronik, mangawaakan paulahan alat-alat nang kawa mahitung kiblat sacara praktis.[49] ampah naya kawa balain lawan ampah masigit-masigit nang ada marga babagai sebab, misalnya marga masigit nitu dibangun sebelum munculnya data-data wan parhitungan modern atawa marga masigit nitu kada dibangun secara akurat.[49][20] Kadang ampah mihrab masigit nitu tatap diumpati, atawa bahanu diulah pananda nang kaya garis atawa tali sehingga jemaah sambahyang maumpati pananda nitu alih-alih sasuai ampah mihrab masigit.[20]

Kiri: Peta modern sabuting kawasan di Kairo manunjukakan masigit-masigit lawan ampah kiblat balain. Kanan: Babagai ampah kiblat pada masigit-masigit di Kairo nang dicatat Al-Maqrizi pada abad ka-15 (hitam), beserta ampah kiblat modern (biru).

Keragaman babak

Dunia Islam awal babak

Marga sapanjang sajarah tadapat bamacam mitudi panantuan ampah kiblat, masigit nang didiriakan (tamasuk masigit-masigit nang badiri sampai wayah ini) baisi kiblat nang balainan pula.[70] Mitudi-mitudi nang dihaga ilmuwan kada aci dipakai dalam pambangunan masigit.[71] Parhitungan matematika lawan prinsip nang sama gen kawa baisi hasil nang balain marga palainan kaakuratan data atawa parhitungan.[72] Misalnya, sajarawan Mesir Al-Maqrizi (wafat 1442 M) mancatat bamacam ampah kiblat nang dipakai masigit-masigit di Kairo pada wayah nitu: 90° (lurus ka timur), 117° (posisi panjauhnya matahari naik di musim dingin, sasuai "kiblat bubuhan sahabat"), 127° (hasil parhitungan ilmuwan, misalnya Ibnu Yunus), 141° (masigit Ibnu Thulun), 156° (posisi terbit bintang Suhail/Canopus), 180° (lurus ka salatan, sasuai ampah sambahyang Muhammad matan Madinah), wan 204° (posisi tinggalam Canopus).[73] Selain nitu, kiblat manurut hasil parhitungan modern adalah 135°, nang kada dikatahui pada wayah itu.[74] Sapalih palainan naya kawa ditihi wayah naya matan palainan orientasi masigit-masigit maupun jalanan-jalanan kota Kairo nang rancak diatur cagar sasuai lawan ampah kiblat. Catatan sajarah bubuhan panulis Muslim manyambatakan adanya bamacam-macam nang kaya naya di kuta-kuta Muslim lain nang kaya Kordoba wan Samarkand.[73] Manurut konsep jihatul ka'bah, bamacam ampah nang masih baparakan naya kada dianggap sawagai masalah marga nang diwajibakan dalam ibadah hanya badampah kikira ka ampah Ka'bah kada usah harus pas banar.[18]

Nusantara babak

Di Nusantara, variasi ampah kiblat jua tajadi marga pangatahuan tradisional nang maanggap Makkah baandak di ampah barat sahingga masigit didiriakan lurus ka barat atawa sasuai ampah matahari tinggalam (nang kada pas banar di barat tagal bakitar tarus sapanjang tahun), atawa bahanu disasuaiakan ampah jalan wan tanah nang tasadia. Kiblat hasil parhitungan astronomi bakisar antara 291°—295° (serong 21°–25° mamaraki utara matan ampah barat), tagantung andakan bujur.[75] Bubuhan ahli falak Indonesia baisi tanggapan balain tahadap hal naya: Tono Saksono et al. bapandapat bahwa parsyaratan mahadap kiblat adalah "parsyaratan spiritual" alih-alih parsyaratan fisika wan panantuan ampah nang pas banar ka bangunan Ka'bah matan jarak ribuan kilometer mamarluakan kabujuran talalu tinggi nang kada mungkin tahibaki dalam pambangunan masigit maupun saat badiri sambahyang.[15] Satumat nitu, Muhammad Hadi Bashori bapandapat bahwa "malurusakan ampah kiblat sabujurannya hal nang bujuran panting", wan kawa dipandu lawan mitudi sadarhana nang pina bujur nang kaya mitudi maitih hambaya.[76] Dalam sajarah, parucauan ampah kiblat nang babujuran suah kajadian di Yogyakarta pada tahun 1890-an. Ahmad Dahlan nang bulik imbah mampalajari ilmu Islam wan astronomi di Mekkah mandapati bahwa masigit-masigit di Yogyakarta baisi ampah kiblat nang kada pas, tamasuk masigit Gedhe Kauman nang mahadap lurus ka barat. Upaya Dahlan maubah ampah kiblat sawat ditantang karas oleh bubuhan ulama tradisional keraton, wan masigit hanyar nang dibangun Dahlan lawan ampah kiblat nang sidin hitung dihancurakan oleh warga. Kainahnya, masigit nitu didiriakan baasa wan ampah kiblat masigit Gedhe Kauman pun diubah sasuai hasil parhitungan astronomi.[77][78]

Amerika Utara babak

 
Islamic Center of Washington (didirikan 1953), salah sabuting masigit panambaian di Amerika Serikat, nang kiblatnya baampah ka timur laut sasuai parhitungan astronomi.[79]

Di tampat-tampat nang sudah lawas didiami bubuhan Muslim, parsoalan ampah kiblat rajin sudah kada dirucauakan pulang. Babarapa tampat, kaya Amerika Serikat wan Kanada, hanyar baisi bubuhan Islam nang ganal pada babarapa dasawarsa kaakhiran sahingga ampah kiblat bahanu manjadi sabuting parsualan.[80] Sabuting masigit nang didirikan di Washington, D.C. pada 1953 mahadap timur laut sasuai parhitungan astronomi wan sawat mambingungakan jamaah marga kuta nitu baandak di posisi ta-ka utara dibandingakan lawan Mekkah.[79] Kabanyakan masigit nang didiriakan bubuhan imigran Muslim panambaian di Amerika Serikat mahadap ka timur atawa tunggara, sasuai lawan ampah nang tampak pada peta datar.[80] Pada tahun 1978, seiring batumbuhnya jumlah Muslim wan masigit di Amerika Utara, S. Kamal Abdali, saikung ilmuwan Muslim Amerika Serikat, manulis hasil kajiannya nang manyambat bahwa kiblat nang pas gasan Amerika Utara adalah ampah utara atawa timur laut, sasuai lawan garis pamaraknya nang mahubungkan Mekkah lawan tampat-tampat di banua nitu (garis "lingkaran ganal").[81][22] Kasimpulan naya ditarima luas ulih bubuhan Muslim wan masigit-masigit maubah ampah kiblatnya.[80] Pada 1990, dua ulama bangaran Riad Nachef wan Samir Kadi manulis sabuting buku nang bapandapat bahwa ampah nang bujur adalah tunggara, sasuai lawan nang talihat dalam peta bumi datar. Kadua panulis manyambat sambahyang lawan kiblat utara atawa timur laut kada sah wan diakibatakan ulih kurangnya ilmu agama.[82][25] Hal naya maulah barucau antara kadua versi panantuan ampah kiblat naya.[82] Pada kaakhirannya, kabanyakan ulama wan umat Islam di Amerika Serikat mamilih ampah kiblat utara/timur laut, walaupun sapalih nang sadikit masih maumpati kiblat timur/tunggara.[22][83]

Luar angkasa babak

Antariksawan Malaysia Sheikh Muszaphar Shukor lagi sambahyang (kiri) wayah bagana di Stasiun Luar Angkasa Internasional (kanan, foto tahun 2005) wayah Oktober 2007. Tulaknya inya ka luar angkasa mamicu pamandiran manganai palaksanaan ibadah Islam matan luar angkasa, tamasuk panantuan ampah kiblat wayah sambahyang.

Panantuan kiblat matan luar angkasa panambayan mangamuka manjalang misi Sheikh Muszaphar Shukor, saikung dokter bedah Malaysia nang baagama Islam, ka Stasiun Luar Angkasa Internasional (ISS) pada Oktober 2007.[84] ISS adalah fasilitas penelitian luar angkasa nang maurbit di atas parmukaan bumi lawan kacapatan tinggi, sahingga ampah Ka'bah baubah matan datik ka datik.[22] Sawalum tulak Sheikh Muszaphar maminta panduan matan ulama Malaysia mengenai cara manantuakan ampah kiblat wan aspek-aspek ibadah Islam lainnya nang kaya panantuan waktu sambahyang wan puasa. Manganai ampah kiblat, Majlis Fatwa Kebangsaan Malaysia bapandapat bahwa panantuan ampah kiblat haruslah badasarakan "napa nang kawa" gasan saurang antariksawan, wan manyambatakan urutan prioritas sawagai berikut: 1) Ka'bah 2) "proyeksi Ka'bah" ka luar angkasa 3) Bumi 4) "ka mana haja" (wherever).[22] Fatwa naya sudah ditarjamahakan ka bamacam bahasa, wan bubuhan panulisnya bamaksud cagar panduan naya kawa dipakai antariksawan-antariksawan Muslim imbahnya.[84] Sanada lawan fatwa ulama Malaysia, cendekiawan-cendekiawan Muslim lainnya manikinakan parlunya fleksibilitas wan manyasuaiakan ampah kiblat lawan napa nang kawa digawi saurang antariksawan. Khaleel Mohammed, pakar agama matan Universitas Negeri San Diego manyambat "Tuhan kada mambabani urang di luar kasanggupannya", wan Abdali manikinakan bahwa khusyuk atawa bubujur dalam sambahyang tapanting matan mampasakan ampah matan luar angkasa, wan "sambahyang bukanlah olahraga akrobat".[22] Sabalum Sheikh Muszaphar, sudah ada paling kada Citakan:Tooltip urang Muslim nang tulak ka luar angkasa, tatapi buhannya kada mamandirakan isu-isu takait manjalankan ibadah di luar angkasa sacara tarbuka.[85]

Kaki babak

Catatan babak

  1. ^ Tindakan naya disariki babujuran baik oleh Khalifah Abbasiyah nang Suni maupun Khalifah Fatimiyah nang Syiah. Pamimpin bubuhan Qaramithah Abu Thahir al-Jannabi mawalangi parmintaan kadua khalifah nitu gasan mambulikakan Hajar Aswad, wan batu nitu hanyar dibulikakan wayah 951 imbah kamatian Abu Thahir wan pambayaran duit matan Kekhalifahan Abbasiyah.[8]
  2. ^ Panyambatan naya ada dalam Surat Maryam, Citakan:Pranala Quran id
  3. ^ Wayah itu, ada kamungkinan matahari balum muncul jadi baiknya mamakai WIT haja.[41]
  4. ^ Contohnya, sabubuhan Muslim Amerika Utara maumpati ampah loksodrom, lihat hagian #Kiblat matan Amerika Utara.
  5. ^ Rincian mitudi naya wan pembuktiannya dijalasakan dalam King 1996, hal. 144–145
  6. ^ Rincian mitudi naya wan pembuktiannya dijelaskan dalam King 1996, hal. 145–146

Referensi babak

  1. ^ Wensinck 1978, hlm. 317.
  2. ^ a b Wensinck 1978, hlm. 318.
  3. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 97–98.
  4. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 104.
  5. ^ a b c d e f Wensinck 1986, hlm. 82.
  6. ^ Wensinck 1978, hlm. 321.
  7. ^ Daftary 2007, hlm. 149.
  8. ^ Daftary 2007, hlm. 149–151.
  9. ^ a b Hadi Bashori 2015, hlm. 103.
  10. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 91.
  11. ^ a b Kuban 1974, hlm. 3.
  12. ^ Kuban 1974, hlm. 4.
  13. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 104–105.
  14. ^ a b Saksono, Fulazzaky & Sari 2018, hlm. 134.
  15. ^ a b c d e Saksono, Fulazzaky & Sari 2018, hlm. 136.
  16. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 92, 95.
  17. ^ King 1996, hlm. 134.
  18. ^ a b King 1996, hlm. 134–135.
  19. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 95.
  20. ^ a b c Wensinck 1986, hlm. 83.
  21. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 94.
  22. ^ a b c d e f g h i j k Di Justo 2007.
  23. ^ King 2004, hlm. 166.
  24. ^ Abo-Zahhad, Ahmed & Mourad 2013, hlm. 172.
  25. ^ a b Almakky & Snyder 1996, hlm. 31.
  26. ^ Saksono, Fulazzaky & Sari 2018, hlm. 132–134.
  27. ^ Almakky & Snyder 1996, hlm. 35.
  28. ^ a b c d King 1986, hlm. 83.
  29. ^ Rumus ekivalen terdapat dalam Hadi Bashori 2015, hal. 119
  30. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 119.
  31. ^ a b Hadi Bashori 2015, hlm. 123.
  32. ^ a b c King 1986, hlm. 85.
  33. ^ King 1986, hlm. 85–86.
  34. ^ a b King 1986, hlm. 86.
  35. ^ Ilyas 1984, hlm. 171–172.
  36. ^ Ilyas 1984, hlm. 172.
  37. ^ a b c d e Raharto & Surya 2011, hlm. 25.
  38. ^ a b Hadi Bashori 2015, hlm. 125.
  39. ^ Raharto & Surya 2011, hlm. 24.
  40. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 125–126.
  41. ^ a b Hadi Bashori 2015, hlm. 126–127.
  42. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 127.
  43. ^ Almakky & Snyder 1996, hlm. 31–32.
  44. ^ Hadi Bashori 2015, hlm. 110.
  45. ^ a b King 1996, hlm. 130.
  46. ^ a b King 1996, hlm. 130–131.
  47. ^ a b King 1996, hlm. 132.
  48. ^ King 1996, hlm. 132 wan gambar 4.2 di hal. 131.
  49. ^ a b c King 2004, hlm. 177.
  50. ^ King 2004, hlm. 171.
  51. ^ MacGregor 2018, hlm. 130.
  52. ^ King 1996, hlm. 128.
  53. ^ a b King 1996, hlm. 130–132.
  54. ^ King 1996, hlm. 128–129.
  55. ^ a b King 1996, hlm. 133.
  56. ^ King 1996, hlm. 132–133.
  57. ^ Morelon 1996b, hlm. 20–21.
  58. ^ Morelon 1996b, hlm. 21.
  59. ^ King 1996, hlm. 141.
  60. ^ Morelon 1996a, hlm. 15.
  61. ^ King 1996, hlm. 142-143.
  62. ^ King 1996, hlm. 143–144.
  63. ^ King 1996, hlm. 144–145.
  64. ^ King 1996, hlm. 145–146.
  65. ^ a b c d King 1996, hlm. 147.
  66. ^ King 2004, hlm. 169–170.
  67. ^ a b c King 2004, hlm. 170.
  68. ^ King 1996, hlm. 153.
  69. ^ King 1996, hlm. 153–154.
  70. ^ Almakky & Snyder 1996, hlm. 29.
  71. ^ King 2004, hlm. 175.
  72. ^ Almakky & Snyder 1996, hlm. 32.
  73. ^ a b King 2004, hlm. 175–176.
  74. ^ King 1996, hlm. 146.
  75. ^ Hadi Bashori 2014, hlm. 59–60.
  76. ^ Hadi Bashori 2014, hlm. 60–61.
  77. ^ Kersten 2017, hlm. 130.
  78. ^ Nashir 2015, hlm. 77.
  79. ^ a b May 1953, hlm. 367.
  80. ^ a b c Bilici 2012, hlm. 54.
  81. ^ Bilici 2012, hlm. 54–55.
  82. ^ a b Bilici 2012, hlm. 55–56.
  83. ^ Bilici 2012, hlm. 57.
  84. ^ a b Lewis 2013, hlm. 114.
  85. ^ Lewis 2013, hlm. 109.

Daftar pustaka babak